Het Nederlandse watersysteem heeft de hoogwatergolven van de afgelopen weken over het algemeen glansrijk doorstaan. In feite waren er slechts twee grotere ‘incidenten’: de overstromende kades langs het Markermeer en vooral de bres in de overlaatdam bij de stuw van Borgharen. Daar was de hulp van Defensie hard nodig.
Stroomafwaarts van Maastricht ligt de stuw van Borgharen, op de overgang van de Stadsmaas naar de Grensmaas. De stuw zorgt voor een vrij constant waterpeil van ongeveer 44 m +NAP in Maastricht, zodat schepen daar kunnen varen. Na Maastricht varen deze schepen via het Julianakanaal of de Zuid-Willemsvaart. De Grensmaas is namelijk onbevaarbaar.
Drempel
Naast een stuw ligt altijd een zogeheten overlaat, een drempel die bij hoogwater mag overstromen. Het niveau van deze drempel is net zo hoog als dat van het stuwpeil (44 m +NAP) en deze overlaat bij Bosscherveld is bedoeld om kleine schommelingen in het peil van het stuwpand op te kunnen vangen, zodat de stuw daar niet voor open en dicht hoeft. Als het hoogwater wordt, wordt de stuw in stappen opengezet, waarmee de steeds grotere toestroom van water vanuit België wordt doorgelaten naar de Grensmaas. Vanaf een bepaalde afvoer is de stuw helemaal open. Dan gaat het waterpeil in het stuwpand bovenstrooms van de stuw ook stijgen. Daarbij gaat er ook steeds meer water over de overlaat stromen, want die heeft immers een hoogte van het stuwpeil. De drempel is erop gemaakt dat er veel water overheen kan stromen, maar op 3 januari is er een bres in geslagen. Voor het watersysteem is dat op zich geen probleem, want de drempel heeft bij hoogwater toch geen functie.
Woonboten
Direct voor de overlaat bij Bosscherveld ligt echter een aantal woonboten. Het is voor de bewoners belangrijk dat het waterpeil niet te laag komt, zodat de woonboten niet scheef komen te liggen. De hoge stroomsnelheden zorgen ook voor meer druk op de afmeerlijnen van de woonboten. De brandweer heeft daarom kort nadat het gat in de overlaat ontstond, de bewoners van de boten geëvacueerd.
‘Geen impact’
Op 3 januari laat Rijkswaterstaat ’s avonds weten dat het water in de Maas nog aan het stijgen is en naar verwachting op donderdagochtend 4 januari rond 10 uur de piek bereikt. “We verwachten dan een waterafvoer van rond de 1800 m³ per seconde bij Sint Pieter. Deze afvoeren komen gemiddeld eens in de drie jaar voor. De piek op de Maas heeft geen impact op de overlaatdam bij Bosscherveld”, stelt Rijkswaterstaat. “We zijn bezig met het onderzoeken welke mogelijke herstelmaatregelen voor de overlaatdam genomen kunnen worden. We voeren in elk geval oeverinspecties uit. Deze inspecteren we, omdat de oevers momenteel erg verzadigd zijn door de vele neerslag en het hoogwater.”
Losgeslagen
In de nacht van 3 op 4 januari ging het echter mis. Een woonboot aan de westoever bij de overlaatdam Bosscherveld raakte los en werd met de stroming meegevoerd. De woonboot is tegen de brug van de Stuwweg tot stilstand gekomen en veroorzaakte veel schade aan de brug. Die staat op instorten. De bewoners van de losgeslagen woonboot waren woensdagmiddag, net als alle andere bewoners van de omliggende woonboten, al geëvacueerd door de brandweer.
Verschillende scenario’s
Rijkswaterstaat bekijkt op 4 januari drie scenario’s voor het herstellen van de overlaatdam bij Bosscherveld. Een van de mogelijke scenario’s is het plaatsen van breukstenen op een geschikte plek. “Het effect hiervan is dat de sterke stroomsnelheid en daarmee ook de druk op de overlaatdam vermindert en we zo de dam kunnen repareren”, aldus Rijkswaterstaat. De breukstenen zijn dan al onderweg vanuit de Ardennen.
Tijdelijke dam
In de ochtend van 5 januari start Defensie met verkenningen in het gebied bij de overlaatdam. In overleg met Defensie en andere betrokkenen wordt vervolgens ingezet op de aanleg van een tijdelijke dam. “Met deze tijdelijke dam verminderen we de hoeveelheid water die naar de overlaatdam stroomt, waardoor de stroming daar afneemt”, zegt Rijkswaterstaat. “Dit is belangrijk om het waterpeil tussen Lixhe en Borgharen op het juiste niveau te houden. Als we deze tijdelijke dam niet bouwen, bestaat het risico dat het water ongecontroleerd via de overlaat wegstroomt, waardoor het waterpeil in het stuwpand tussen Lixhe en Borgharen aanzienlijk zal dalen. Daarnaast helpt de dam om de stroming op de overlaatdam te verminderen en verdere schade te voorkomen.”
Tekst loopt door onder de afbeelding
Netten met stenen
In de ochtend van 6 januari vliegen twee Chinook helikopters van het Defensie Helikopter Commando naar Maastricht om te helpen bij het herstellen van de overlaatdam. De helikopters laten netten met daarin zware stenen in het water zakken. Op die manier wordt geprobeerd de beschadiging in de dam deels te dichten en zo te voorkomen dat het gat groter wordt. Door de stenen neemt ook de stroomsnelheid aan het begin van de overlaat af, waar de tijdelijke dam wordt aangelegd. In totaal gaat het om zestig netten (‘rock bags’), elk gevuld met 4 ton breuksteen.
Polder2C’s
De toegepaste ‘rock bags’ waren onderdeel van een Europese pilot van Rijkswaterstaat: “Tijdens het door de Europese Unie gesubsidieerde Interreg-project Polder2C’s testten we in 2021 de toepasbaarheid van rock bags voor dijkreparatie. Dit was een idee van de Engelse Environment Agency. Na afloop van het project zijn deze rock bags overgedragen aan en opgeslagen bij Rijkswaterstaat. Voor de reparatie van de overlaatdam Bosscherveld bij Maastricht blijkt de opgedane ervaring zeer waardevol.” De rock bags zijn volgens Rijkswaterstaat de beste oplossing, omdat deze zakken zwaar genoeg zijn om in het snelstromende water te plaatsen, zonder dat het water ze van hun plek duwt. Daarnaast zijn ze goed aan de Chinook helikopters te bevestigen. Hierdoor kunnen ze vanuit de lucht geplaatst worden.
Nog een dag
Ook op zondag 7 januari laten de Chinooks van Defensie weer rock bags met zware stenen in het water zakken. Op zaterdag vlogen de twee Chinook-helikopters al 57 keer naar de overlaatdam, met in totaal 228.000 kg aan stenen. Een dag later volgen nog eens zestig vluchten. De eerste netten zijn dan al zichtbaar boven het wateroppervlak. Naast het herstellen van de kapotte dam is Rijkswaterstaat ook druk bezig met de bouw van de tijdelijke nooddam, eveneens in samenwerking met Defensie. “Maandag werken we verder aan de nooddam”, laat Rijkswaterstaat aan het eind van de zondag weten. “Dit moet zorgvuldig gebeuren en daarom doen we dit bij daglicht. Dit gaat, net als het afgelopen weekend, via land en water. Het werk aan de nooddam gaat verder tot de toestand stabiel is. Dat wil zeggen: bij een stabiele waterstand in het stuwpand tussen Lixhe en Borgharen. De herstelwerkzaamheden aan de overlaatdam vinden op een later moment plaats.”
Dam is dicht
Op 8 januari om 15 uur komt het verlossende woord: de nooddam Bosscherveld is gedicht! “Op het laatste moment stond er nog veel stroming op de laatste smalle opening van de nooddam”, zegt Rijkswaterstaat. “Toch is het gelukt het gat vanaf land en water te dichten. Daarmee kan het waterpeil tussen Lixhe en Borgharen weer op peil worden gebracht. We verstevigen de nooddam verder. Dit doen we door extra stenen aan te brengen. De volgende stap is het definitieve herstel aan de overlaatdam. Samen met de gemeente Maastricht en de bewoners onderzoeken we hoe we dit het beste kunnen doen.”
Raadsvragen
Inmiddels heeft een deel van de Maastrichtse gemeenteraad al kritische vragen gesteld aan het stadsbestuur en via het college aan Rijkswaterstaat. De laatste heeft daarop in een schriftelijke reactie laten weten eerst te willen focussen op een oplossing voor de situatie rondom de overlaatdam bij Bosscherveld. Pas daarna wil het ingaan op de raadsvragen.
Onveilig
Volgens de fracties, CDA, D66, Sociaal Actieve Burgerpartij (SAB) en Maastricht van Nu (MvN) was de doorgebroken overlaatdam in Maastricht al langer onveilig. Tijdens het hoogwater in de zomer van 2021 ging het volgens de partijen namelijk ook al bijna mis. Naar aanleiding daarvan stelde de Maastrichtse gemeenteraad toen ook al vragen over de ‘slechte conditie’ van de overlaatdam bij het Bosscherveld. Destijds zou dat voor Rijkswaterstaat aanleiding zijn geweest om te verkennen of renovatie of vervanging van de overlaatdam nodig was. De partijen willen nu weten hoe het hiermee staat. CDA, D66, (SAB) en (MvN) willen inzage in een eventuele risicoanalyse van Rijkswaterstaat. Ook willen ze weten of de gemeente zelf in die tussentijd genoeg actie heeft ondernomen voor eventuele risico’s en of de overlaatdam bijvoorbeeld recent nog gecontroleerd is.
